Van Mao tot Dalrymple. Het levensverhaal van Guust Van Mol

(Dit artikel verscheen in SAMPOL, Samenleving en Politiek. September 2020)

De levensloop van Jan Van Duppen, meeslepend neergeschreven in ‘De dokter is uw kameraad niet’, is exemplarisch voor de verrechtsing van een hele generatie babyboomers. Waarom hebben zovelen van mijn generatiegenoten links de rug toegekeerd, en zijn ze uiteindelijk zelfs gevallen voor identitair rechts? 

De dokter is uw kameraad niet, het levensverhaal van Guust Van Mol, alter ego van Jan Van Duppen, wordt niet toevallig gretig gelezen door mensen die het tijdsgewricht dat dit boek overspant ook actief ter linkerzijde hebben meegemaakt. Dat is natuurlijk de verdienste van de auteur Louis Van Dievel, die een meeslepend verhaal heeft geschreven dat doorspekt is met lange citaten uit notities en brieven van de hoofdpersoon. Maar deze ‘biografictie’ levert ook stof voor introspectie voor een generatie, die stilaan van het maatschappelijke en politieke voorplan aan het verdwijnen is. De evolutie die het hoofdpersonage doormaakt van mao-stalinisme over de sociaaldemocratie tot uiteindelijk het omarmen van de conservatieve ideeën van arts en denker Theodore Dalrymple, is exemplarisch en leerrijk. 

MAOISTISCH MARXISME-LENINISME ALS LEVENSVISIE 

De generatie van jonge activisten, die werd gevormd na de omwentelingen van de jaren 1960, ging op zoek naar een nieuw politiek project. De (toen nog unitaire) BSP was voor hen een integraal onderdeel van het conservatieve politieke establishment. Ook de vermolmde Kommunistische Partij van België was geen aantrekkelijk politiek alternatief. 

Dat geradicaliseerde studenten uit het katholieke universitaire milieu met AMADA (Alle Macht aan de Arbeiders) uitkwamen bij een Chinese versie van het communisme is waarschijnlijk voor een deel te verklaren door de missionaire stijl van het maoïsme, dat nieuwe zekerheden in een Rood Boekje aanbood als een soort van catechismus met eenvoudige antwoorden. De katholieke zendingsdrang werd verruild voor een ander missionair geloof. Het marxisme-leninisme was een politieke visie op mens en maatschappij, maar tegelijkertijd ook een omvattende nieuwe levensfilosofie. Door zijn sektarische karakter en wereldvreemdheid was dit politieke project van opbouw van een nieuwe partij slechts voor een kleine groep van overtuigden een aantrekkelijk alternatief. 

Voor linkse generatiegenoten, die niet tot de sekte behoorden maar er op het actieterrein wel mee werden geconfronteerd, is dit deel van het verhaal van Guust Van Mol interessant om te lezen. We zagen hoe de militanten van Amada zich gedroegen, maar destijds was er niemand die er een boekje over kon of wilde opendoen. Nu krijgen we een relaas uit eerste hand. De ‘maoïsten’ waren door hun militantisme alomtegenwoordig bij politieke acties, die zich buiten de klassieke socialistische of sociaalchristelijke linkerzijde afspeelden. Door consequent tegen politieke samenwerking te zijn met andere linkse stromingen, die ze valse communisten, sociaalfascisten of zelfs hitlero-trotskisten noemden, was hun rol eerder destructief. Hun enige bekommernis was de versterking van de enige ware Kommunistiese Partij (sic) in opbouw. Guust Van Mol was een ‘gestaald kader’. Het lange eerste gedeelte van het boek geeft een indringende en onthutsende beschrijving van zijn activisme. De proletarisering van de partijleden, die gedwongen worden te gaan werken in bedrijven met abominabele werkomstandigheden, wekt bewondering voor zoveel inzet maar tegelijkertijd ook weerzin voor een organisatie die dergelijke offers van haar leden vraagt. 

DE DOKTER EN DE SOCIALISTISCHE PARTIJ 

Het afscheid van de PVDA, zoals AMADA zich sinds 1979 noemt, begint bij Guust na de confrontatie met de communistische realiteit na bezoeken aan China en Albanië. Dat afscheid is een lang en pijnlijk proces. Niet alleen heeft hij nog een echtgenote en een broer die de partij trouw blijven, hij wordt ook zwaar onder druk gezet om zijn arbeidersleven niet te verruilen voor zijn droom, geneeskunde te gaan studeren en arts te worden. Maar hij zet door. Eenmaal gediplomeerd en niet langer lid van de partij, wil hij zijn maatschappelijk engagement als arts verderzetten. Zo komt Guust uiteindelijk bij het socialistisch ziekenfonds terecht, waaraan hij zijn idee voorlegt voor het opzetten van een project voor integrale basisgezondheidszorg. Hij krijgt van de Bond Moyson te kans om dit plan in Turnhout in de praktijk te brengen. Het tweede deel van het verhaal gaat de moeizame uitwerking van het initiatief en de weerstand die het oproept bij de corporatistisch ingestelde Turnhoutse huisartsen. 

Het is via zijn werk voor het ziekenfonds dat Guust op de radar komt van de in crisis verkerende Turnhoutse socialistische partij. Hij wordt er al snel een toonaangevend leidend figuur en schopt het tot Vlaams Parlementslid. 

Dat iemand als Guust Van Mol, met een uiterst links verleden dat voor een groot stuk in het teken stond van strijd tegen de sociaaldemocratie, toch zijn weg blijkt te vinden in de SP, is te danken aan de evolutie die de partij onder Karel Van Miert na de breuk met de Franstalige socialisten heeft doorgemaakt. Van Miert gooide deuren van de socialistische partij open voor nieuwkomers zonder socialistische stamboom. Tegelijkertijd werd het partijprogramma onder invloed van een generatie ‘Jonge Turken’ en een ideologisch debat aangevuurd door het Roodboek van de Jongsocialisten, grondig gemoderniseerd. Terwijl de oude unitaire BSP de jongerenradicalisatie van de jaren 1960 volkomen had gemist, werd de socialistische partij vanaf de tweede helft van de jaren 1970 alsnog een aantrekkelijke politieke thuishaven voor linkse activisten. Veel ex-maoïsten maakten die overstap niet. Guust Van Mol was eerder een uitzondering. 

NEOLIBERAAL LINKS 

In de jaren 1980 voltrekt zich ook de doorbraak van het neoliberalisme, met het aan de macht komen van Reagan in de VS en Thatcher in Groot-Brittannië. Door die neoliberale revolutie komt het model van de westerse welvaartsstaat die na de Tweede Wereldoorlog werd opgebouwd en waarin de sociaaldemocratie een doorslaggevende rol heeft gespeeld, onder grote druk te staan. Tegelijkertijd verzeilen sociaaldemocratische partijen in heel wat landen voor lange tijd in de oppositie. 

Op zoek naar een uitweg uit de oppositionele rol, begint de sociaaldemocratie zich in de loop van de jaren 1990 aan het neoliberalisme aan te passen. Meer zelfs, het begint deze doctrine te omarmen en wordt er een steunpilaar van. Dat is de zogenaamde Derde Weg, waarbij de socialisten zich uiteindelijk in min of meerdere mate inschakelen in de neoliberale politiek van deregulering, privatisering en afbouw van de overheidsinterventie in de economie.1 Verwonderlijk is dat die grote ideologische ommezwaai zonder noemenswaardige tegenstand en intern debat tot stand komt. 

De sociologe Stephanie Mudge maakte de tot nu toe meest diepgaande analyse van die evolutie van de internationale sociaaldemocratie naar wat zij ‘neoliberaal links’ noemt.2 Doordat de sociaaldemocratie de belangrijkste politieke steunpilaar van de naoorlogse welvaartsstaat werd, namen de economische experten het over van de socialistische ideologen in het uitwerken van de te volgen politieke lijn. Mudge noemt die naoorlogse sociaaldemocratie ‘economistisch links’. Daardoor kreeg de sociaaldemocratie in deze lange periode van welvaart en economische groei een technocratische partijleiding, die deelname aan de macht om de welvaartsstaat verder te kunnen uitbouwen, als belangrijkste doel ziet. De partij is daardoor geleidelijk helemaal ontdaan van zijn oorspronkelijke antikapitalistische ideologie. Het teloorgaan van die oorspronkelijke ideologie maakt het mogelijk dat de overgang van economistisch links naar neoliberaal links zonder grote interne tegenstand wordt doorgevoerd.

Aanvankelijk kende de sociaaldemocratie van de Derde Weg inderdaad electoraal succes. Dat was voor een groot deel toe te schrijven aan de aantrekkingskracht bij de middenklasse van de neoliberale recepten van belastingvermindering en deregulering. Dat succes bleek evenwel broos en kortstondig. Tegelijkertijd ging immers de historische missie van de sociaaldemocratie verloren, namelijk dat het de vertegenwoordiging is van degenen die ondervertegenwoordigd zijn in de strijd voor meer maatschappelijke gelijkheid. Mudge zegt hierover: ‘Wegens deze historische reden, dragen de linkse partijen een grote verantwoordelijkheid als woordvoerders van de arme, minder bevoorrechte en rechteloze groepen, waardoor ze bij uitbreiding een belangrijk obstakel vormen dat verhindert dat de democratie naar plutocratie afglijdt’. Inderdaad zorgde het neoliberalisme ervoor dat de ongelijkheid steeg en tegelijkertijd verminderde ook de politieke participatie van de groepen waarvan de sociaaldemocratie eigenlijk de woordvoerder moet zijn. Die neoliberaal-linkse politiek zorgde ervoor dat de sociaaldemocratie ook steeds moeilijker te onderscheiden was van de andere technocratische partijen die het landsbestuur uitmaken. Dat verklaart ook voor een groot stuk de lokroep van uiterst rechts voor de achtergestelde groepen die door de sociaaldemocratie in de steek werden gelaten. 

DE DOKTER EN DE DERDE WEG 

Terwijl de sociaaldemocratie in de lange periode van de opbouw van de welvaartsstaat nog altijd gestoeld was op een sterke en massale organisatie die de neuzen in één richting zette, was dat in de fase van de Derde Weg niet langer het geval. Samen met het afscheid van een linkse ideologie, werd ook de noodzaak van een sterke massabasis niet langer belangrijk geacht. Er was louter behoefte aan een ‘professionele campagnepartij’, waarvoor geen grote georganiseerde partijbasis nodig was. 

Het verhaal van Guust Van Mol is een mooie illustratie van de gevolgen van de Derde Weg voor de werking van de partij. Hij wil als geëngageerd socialist mordicus met steun van de socialistische mutualiteit een systeem van sociale  integrale gezondheidszorg uitbouwen in Turnhout en wordt daarin sterk tegenge- werkt door de corporatistische belangen van de plaatselijke artsenvereniging. De leiding van het ziekenfonds, die hem aanvankelijk steunde, gooit ten slotte de handdoek in de ring, omdat het niet langer past in de marktwerking die ook door de mutualiteit geleidelijk wordt omarmd. Op microschaal maakt dokter Guust Van Mol in de praktijk dus mee wat zich op macroschaal binnen de beweging afspeelt. In het neoliberale discours ziet men immers niet langer de noodzaak om solidariteit en onderlinge bijstand te versterken. Het individu is door hogere opleiding en relatieve welstand immers mondig genoeg om de eigen boontjes te doppen. Bescherming van wieg tot graf was niet langer nodig, want iedereen kon voor zichzelf zorgen. 

In vergelijking met de Nederlandse en Britse sociaaldemocratie is de sp.a misschien niet het meest uitgesproken voorbeeld van het Derde Weg socialisme, maar ook hier werd de koerswijziging door voorzitters Patrick Janssens en Steve Stevaert doorgevoerd zonder dat daarover veel debat binnen de partij mogelijk was. Zij konden dat doen wegens het aanvankelijke electorale succes, maar het waren hun opvolgers die op de hete kolen van de electorale afgang en de geleidelijke desintegratie van de partij moesten zitten.3 

Dat een vrije geest als Guust Van Mol na zijn belevenissen in de sociaaldemocratie en onder invloed van een persoonlijke ervaring als arts in een Rotterdamse achterstandswijk, uiteindelijk radicaliseert in een andere richting en vatbaar wordt voor de oerconservatieve ideeën van Theodore Dalrymple, is een persoonlijk drama dat in het derde deel van het boek wordt verteld. Alles waar Guust ooit in geloofde, besluit hij, berust op een leugen. Je helpt mensen niet door solidair te zijn. 

HERIJKING VAN HET SOCIALISME ALS EMANCIPATIEBEWEGING 

Zonder dat je moet instemmen met de weg die Guust Van Mol uiteindelijk als heel rechtse neoconservatief bewandelt, kan je toch proberen te begrijpen waarom hij die richting is uitgegaan. Guust is één van de velen die ontgoocheld werden doordat de sociaaldemocratie haar beloften voor een betere samenleving niet is nagekomen door zich aan te passen aan het neoliberalisme. Om het gesprek met mensen als Guust Van Mol, die heel hun leven een authentiek engagement hebben nagestreefd, te blijven aangaan, dringt zich voor de hardnekkige sociaaldemocraten vandaag een verregaande herijking van de socialistische ideologie en politieke actie op, waarvan we hier slechts een paar elementen kunnen aangeven. 

Om relevant te blijven moet het socialisme zichzelf als maatschappelijke massabeweging opnieuw uitvinden. Het is immers ook een kwestie van organisatie, die veel mensen verenigd in een maatschappelijk project. Organisaties die mensen in hun dagelijks bestaan ondersteunen zoals vak- beweging, ziekenfonds of andere sociale organisaties zijn essentiële dragers van een dergelijke massabeweging. Dat gaat veel verder dan het louter opbouwen van een politieke partij binnen het bestaande en afgeleefde politieke bestel. 

Op ideologisch vlak is het belangrijk dat we het concept van ‘emancipatie’ als leidend principe van socialistische politiek opnieuw centraal stellen. Socialisme is geen kwestie van gelijkschakeling en collectivisme, maar van bevrijding van de mens van armoede en onderdrukking en van het scheppen van de voorwaarden waarbinnen die bevrijding kan worden tot stand gebracht. De strijd voor een versterking van de sociale zekerheid,wat onder andere door Geert Van Istendael een internationaal beschavingsproject wordt genoemd4, vormt daarbij de basis van het politieke en mobiliserende pro- gramma dat voor een nieuw socialistisch elan kan zorgen. Dat dit bovendien moet samengaan met een visie op hoe de mens met de aarde omgaat staat in tijden van milieucrisis en klimaatverandering ten slotte als een paal boven water. 

Met het formuleren van een dergelijke emancipatorische visie, kunnen we het gesprek met Guust Van Mol en anderen levend houden. 

VOETNOTEN 

1  In een recent boek over de neoliberale ommezwaai van de Nederlandse PvdA wordt dat helder beschreven. Duco Hellema, Margriet van Lith. Dat hadden we nooit moeten doen. De PvdA en de neoliberale revolutie van de jaren negentig. Prometheus, Amsterdam. 2020. 

2  StephanieL.Mudge. Leftism reinvented: Western Parties form Socialism to Neoliberalism. Harvard University Press, Cambridge. 2018 

3  Zie hierover ook Vincent Scheltiens.De sociaaldemocratie is doodziek. VUBpress, Brussel, 2019. Bespreking in SamPol, jg. 26/ nr.6, juni 2019. 

4  GeertVanIstendael.De grote verkilling .Atlas- Contact, Amsterdam, 2019. 

LOUIS VAN DIEVEL. DE DOKTER IS UW KAMERAAD NIET (UITGEVERIJ VRIJDAG, 2020) 

69