Rechts is dood. Links is de toekomst
‘Links is dood’ het essay van Joël De Ceulaer
in De Morgen van 7 juli had vanzelfsprekend, door zijn uitdagende titel de
bedoeling reactie uit te lokken. Hij vraagt om wat meer linkse assertiviteit en
polarisering. Welaan dan!
1.
Het leger
of de macramécursus
Ik wil om te beginnen iets zeggen over zijn
vaststelling dat rechts reservist bij het leger wordt en dat links een cursus
macramé volgt. Het is een wijdverspreide misvatting dat het pacifisme, dat
links al van voor de eerste wereldoorlog in het bloed zit, ook betekent dat het
in een hoekje kruipt als het met geweld wordt onderdrukt. Pacifisme is heel
relatief, als je je fysiek moet verdedigen tegen een knokploeg. “Met de VMO
praat je niet, je klopt erop”, was het ordewoord in tijden die qua politiek
debat misschien zelfs ruiger waren dan vandaag. Ik heb het ooit geprobeerd,
ermee te praten. Een stomp in mijn maag was het antwoord. Dat incident deed
niets af van mijn pacifisme, maar bij een volgende gelegenheid sloeg ik terug.
Als rooie rakker, die nog tegen de aankoop van
de F16 (aanvankelijke kostprijs 30 miljard frank – of 750 miljoen euro) had
betoogd, koos ik niet voor burgerdienst, maar ging, zoals de overgrote
meerderheid van mijn leeftijdsgenoten tien maanden het leger in. Dat was niet
uit patriottisme, maar omdat het verplicht was. Het gaf me wel de kans met
legerkameraden te discussiëren over oorlog en vrede en samen met hen in te gaan
tegen de dagelijkse indoctrinatie. Ik smokkelde subversieve lectuur de kazerne
binnen en tijdens de theorielessen ging ik in discussie met officieren die de
mond vol hadden over het rode gevaar. Het was een bescheiden bijdrage aan wat
we ‘revolutionair defaitisme’ noemden, het onderdrukkende legermechanisme van
binnenuit bestrijden. Zoals voor bijna iedereen, behalve misschien voor degenen
die er gratis een rijbewijs konden bemachtigen, was de legerdienst 10 maanden
tijdverlies in een organisatie, waar een belachelijke kadaverdiscipline een
rookgordijn was voor hemeltergende inefficiëntie. Ik heb me die legerdienst
echter nooit beklaagd. Het was al bij al verfrissend om na vijf jaar universiteit,
waar ik omringd werd door echte en would-be intellectuelen, eens een langere tijd
met leeftijdsgenoten van alle slag te kunnen samenleven.
Door de eigen legerervaring ben ik nogal
meewarig over het besluit van een paar rechtse intellectuelen om
weekendsoldaatje te gaan spelen. Hun beeld van het leger lijkt me vooral
ingegeven door de bedenkelijke heroïek en kunstmatige sentimentaliteit uit
hollywoodfilms. Ze doen het uit patriottisme, zeggen ze. Ik raad ze aan “Van
het Westelijk front geen nieuws” van Erich Maria Remarque te lezen. Of de film
van Lewis Milestone, die op dat boek gebaseerd is, te bekijken, als die ooit
nog eens wordt vertoond. Boek en film waren niet voor niets verboden in
nazi-Duitsland, want ze maken op overtuigende wijze duidelijk dat wat patriottisme
wordt genoemd, niet meer is dan een schaamlap om kannonnenvlees naar de
slachtbank te leiden. Niet voor het vaderland, maar ter meerdere eer en glorie
van hogere nietsontziende onderdrukkingsmachten.
Het is niet omdat fascinatie voor het leger
bij links ontbreekt, dat het zich overgeeft aan halfzachte bezigheden, zoals
met geitenwollensokken geassocieerde macramécursussen. Ik merk in mijn linkse
omgeving heel wat hard engagement, dat meer om het lijf heeft en ook meer inzet
vraagt dan een paar weken door de modder kruipen en goedkoop bier drinken na
een fijne dag vol spel en sport onder leiding van een drillsergeant, die
zichzelf niet au sérieux neemt. Ik denk aan de vrijwilligers die hulp bieden in
Calais, die migranten in hun huis opnemen, die tijdens hun vakantie gaan helpen
in projecten in Afrika en elders, die hun vrije tijd besteden door taallessen
te geven aan immigranten, …. Ze zijn met
velen en hebben er ook veel meer voor over dan die paar zelfverklaarde patriotten,
die menen hun land een dienst te doen, door een paar weken in de weg van de
echte militairen te gaan lopen.
Maar er speelt natuurlijk nog iets anders, iets
belangrijkers. Het past binnen het propaganda-offensief, dat de publieke opinie
moet rijp maken voor een verhoging van het defensiebudget en voor het aankopen
van wapentuig, tot meerdere eer en winst van het Amerikaanse én Europese militair-industrieel
complex en zijn aandeelhouders. Dat is de enige reden waarom Trump eist dat de
defensie-uitgaven, ook in ons land, 2 percent van het BBP moeten bedragen (en
liefst nog het dubbele daarvan). De stafchef van het Belgisch leger, generaal
Compernol, geeft dat in een interview in Knack van 11 juli 2018 met zoveel
woorden toe. “Dat zou een jaarlijkse uitgave van 9 miljard euro betekenen (…)
Dan kunnen we bij wijze van spreken om de twee jaar voor elke Belgische soldaat
een nieuwe tank kopen.” Lieutenant Gruber zou tevreden zijn met elke twee jaar
a new little tank.
2.
Het socialisme en het
identiteitsdebat:
De Ceulaer herleidt de schijnbare onmacht van
links tot onmondigheid als het over identiteit gaat. Bovendien herleidt hij het
debat over identiteit tot een debat over de hoofddoek. Of over de boerkini, het
elke zomer weerkerende afleidingsmaneuver op het moment dat de regering
pijnlijke begrotingsbesprekingen voert, waarvan men de draagwijdte liever niet
op de voorpagina’s van de kranten ziet verschijnen.
Als het identiteitsdebat zich verengt tot een
debat over de hoofddoek, dan gaat het over een symbool, maar nauwelijks over
wat identiteit nu precies is, en over waarom een visie op identiteit een
belangrijk issue is geworden in de politieke strijd tussen links en rechts
In Samenleving en Politiek (Sampol)– hetzelfde
tijdschrift waaruit De Ceulaer Patrick Loobuyck citeert – schreef ik al enkele
opiniestukken over de toekomst van links[1].
Onder andere over hoe de
sociaaldemocratie zich inhoudelijk zou kunnen vernieuwen door het eco-socialisme als leidraad te nemen. Ik keek
ook naar het succes van de socialisten Bernie Sanders en Jeremy Corbyn en wat
de sp.a zou moeten doen, om een gelijkaardige nieuwe doorbraak van de
socialistische idee mogelijk te maken.
Mijn discussiebijdragen gaven aanleiding tot
heel wat interessante gesprekken met partijgenoten, van de basis tot de top van
de partij. Een partijgenote merkte op: “maar je zegt niets over hoe we ons in
het debat over identiteit moeten opstellen”. Ik heb het in mijn vorige artikels
daar inderdaad bewust niet over gehad. Niet omdat we ons angstvallig uit dat
debat moeten houden, omdat het een speeltuin voor nationalistisch rechts zou
zijn. Maar wel omdat voor links, dat bij uitstek een internationalistische
beweging is, de identitaire discussie een gepasseerd station zou moeten zijn. We
hebben in ons eigen socialistisch verleden al een goede formule ontwikkeld over
hoe identiteit past in het linkse emancipatieverhaal. Het volstaat dat van
onder het stof te halen en te actualiseren.
Al in 1900 schreef August Vermeylen, één van
de geestelijke oervaders van het socialisme in Vlaanderen, zijn essay ‘Vlaamse
en Europese beweging’. De stellingen in dat essay vatte hij als volgt samen: “Om
iets te zijn moeten wij Vlamingen zijn. Wij willen Vlamingen zijn, om
Europeeërs te worden”. Het gebruik van het Nederlands is slechts een middel
voor emancipatie van de volksmassa’s maar geen doel. Flamingantisme is geen louter
taalbeweging, maar een maatschappelijke beweging in de breedste zin van het
woord. Het is een zaak van sociale en economische vooruitgang van het gewone
volk en daarbovenop een brede culturele emancipatiebeweging.
Het Vlaams socialisme, en zeker het Antwerpse
socialisme, dat werd vormgegeven door Camille Huysmans en Lode Craeybeckx, werd
in navolging van Vermeylen doordrenkt met dat sociaal-flamingantisme, dat
Vlaamse identiteit verbond met emancipatie van het gewone volk van arbeiders,
boeren en lagere middenklasse. Zelfs de Vlaamse communisten, met een boegbeeld
als Jef Van Extergem, waren op die manier voorvechters van de Vlaamse
ontvoogding. Terwijl tijdens de oorlog de rechtse Vlaams-nationalisten zich
volop in de collaboratie stortten, zou de uitgesproken linkse flamingant Van
Extergem in 1945, kort voor het einde van de oorlog, omkomen in het Duitse
concentratiekamp Dora-Mittelbau …
Links Vlaanderen heeft geen historische lessen
te krijgen van de erfgenamen van dat collaboratienationalisme. De Vlaamse
linkerzijde heeft haar historische rol gespeeld in het ontvoogden van de
Vlaamse volksmassa’s. Degenen die de Vlaamse beweging hebben aangegrepen om die
in te schakelen in het fascisme van de jaren dertig en uiteindelijk in de
collaboratie met een onmenselijk regime, waren daar tegenpolen van. Terwijl het
socialistisch flamingantisme naar emancipatie streefde en mee vorm gaf aan een
levende Vlaamse cultuur, leidde het VNV het eigen volk naar buitenlandse
onderdrukking.
Dat is de geschiedenis, die haar rechten heeft
en die maar al te dikwijls wordt vergeten. Ook in de socialistische beweging
zelf, omdat door de collaboratie alles wat naar Vlaamse beweging zweemde,
bezoedeld was geraakt. Het is goed dat
we dat verleden van het emanciperende Vlaamse socialisme niet vergeten. Maar we
moeten een visie op Vlaamse identiteit aanpassen aan een wereld, die er 70 jaar
na de tweede wereldoorlog helemaal anders uitziet. Is de oude doctrine, waarvan
Vermeylen de vader en Huysmans het politieke boegbeeld waren, nog van
toepassing?
De oorspronkelijke eisen van de Vlaamse
beweging werden verwezenlijkt. Onderwijs, rechtspraak en bestuur hebben in
Vlaanderen al lang het Nederlands als enige voertaal. In de jaren zestig, was
de vernederlandsing van het publieke leven in Vlaanderen zo goed als voltooid.
Het einde van de aanwezigheid van een Franstalige universiteit in Leuven, was
een soort van symbolisch eindpunt van een evolutie, die meer dan een eeuw had
geduurd. Maar heeft zich in de loop van dat proces ook een eigen Vlaamse
identiteit ontwikkeld? “De taal is gans het volk”, zo stelde Prudens Van Duyse
het toch bij het prille begin van de Vlaamse Beweging rond het midden van de
negentiende eeuw. Zou het? Zijn we een volk geworden door onze taal?
De volledige vernederlandsing van Vlaanderen voelde
aan als een te koesteren overwinning op de Franstalige bourgeoisie. Daarom was
er ook een grote bewustwording van het belang van correct algemeen ‘beschaafd’ taalgebruik.
We konden niet langer een gemeenschap met tientallen dialecten en nauwelijks
een gemeenschappelijke taal zijn. De Vlaamse televisie zond elke dag de rubriek
“Hier spreekt men Nederlands” uit. Zonder correcte spelling, geen goede
schoolresultaten. De dt-regel werd nog niet in vraag gesteld. In de Vlaamse colleges
bloeiden de ABN-kernen, waarin jonge studenten zich bekwaamden in het
communiceren in het Algemeen Beschaafd Nederlands … en al discussiërend leerden
samenzweren tegen het gezag.
3.
De deelstaat Vlaanderen doet het
niet goed
In 1970 werd het bestaan van een regio die
Vlaanderen heet, verankerd in een eerste staatshervorming die het bestaan van
drie cultuurgemeenschappen erkende. Vijf staatshervormingen later, waarvan de
laatste werd afgesloten in 2014, heeft de deelstaat Vlaanderen zijn huidige
vorm gekregen, met verregaande eigen bevoegdheden, een eigen regering en
parlement en een substantiële bevoegdheid om belastingen te innen.
Vlaanderen bestaat en het Nederlands is de
enige officiële bestuurstaal. Hebben die twee zaken ervoor gezorgd dat er ook
een Vlaamse identiteit is geboren? De duidelijke verslapping van de aandacht
voor correct Nederlands is een symptoom. Als de taal gans het volk is, dan is
het volk slordig geworden. Dat wijst ook op de zelfgenoegzaamheid die tijdens
het proces van steeds verdergaande federalisering is binnengeslopen in het
geïnstitutionaliseerde Vlaanderen.
“Wat we zelf doen, doen we beter”, was in de
jaren tachtig de slogan van Gaston Geens, de eerste Vlaamse minister-president.
Je kan dat dubbel interpreteren: wat Vlaanderen zelf doet, doet het beter dan
Wallonië en Brussel of wat Vlaanderen zelf doet, doet het beter dan de federale
staat België. We kunnen ons misschien wel een voorstelling maken van een Vlaanderen
dat welvarender is dan het armlastige Wallonië, dat al vanaf het einde van de
jaren vijftig de gevolgen van de veroudering van zijn industriële ruggengraat
moest ondergaan. Maar dat Vlaanderen het beter zou doen dan België is een
volkomen abstracte veronderstelling die bij nader inzien weinig betekent.
De realiteit is dat Vlaanderen er met zijn
steeds grotere autonomie niet in slaagt een efficiënter bestuur, meer welvaart
en een bloeiend cultuurleven te verwezenlijken. Op de meeste terreinen,
waarvoor de deelstaat Vlaanderen in de loop van de opeenvolgende
staatshervormingen bevoegd is geworden, zijn de prestaties ondermaats. Wat ook
verklaart waarom er steeds meer stemmen opgaan om bevoegdheden terug naar het
federale niveau te verplaatsen.
Neem de Vlaamse bestuurscultuur. Die zou
modern en efficiënt worden. De realiteit is dat die net gekenmerkt wordt door overregulering
en een log en bureaucratisch bestuursapparaat, dat in de greep zit van wat verkokering’
wordt genoemd. Dat betekent dat de ene administratie niet weet wat de andere
administratie doet en dat administraties onderling elkaar stokken in de wielen
steken. Programmadecreten bij de begroting, verzameldecreten, jaarlijkse
onderwijsdecreten, hersteldecreten … zijn
het product van de verkokerde administraties, die voortdurend ondervinden dat
regels niet werken. Ze zorgen voor een onoverzichtelijke wetgevende verrommeling. Die
decreten geven bovendien nauwelijks aanleiding tot een fundamenteel beleidsdebat in het
Vlaams Parlement. Slachtoffer van de rommelige regelgeving is natuurlijk in eerste plaats de Vlaamse burger.
De wet beschermt niet, maar maakt het leven lastig.
Het Vlaams Parlement, dat de democratische
bekroning van de Vlaamse deelstaat zou moeten zijn, blijft een veredelde
gemeenteraad waar kleine plaatselijke belangen een grotere rol in het debat
spelen dan het belang van de gehele deelstaat. Waarom slaagt men er in
Vlaanderen niet meer in om een grote infrastructuurwerken uit te voeren, dacht
je? Nochtans probeerde Norbert De Batselier, een socialist en de eerste
voorzitter van het rechtstreeks verkozen Vlaams Parlement, de nieuwe instelling
de nodige schwung en daadkracht te geven door allerhande vernieuwingen te
introduceren. Maar dat was te veel gerekend op de maakbaarheid van de
politicus. De dorpse kerktoren blijft het politieke ijkpunt van de Vlaamse
parlementaire debatten.
Ook met de Vlaamse economie gaat het niet
goed. Aan zelfgenoegzaamheid ontbreekt het ook op dat terrein nochtans niet.
Men leze de hoera-berichten bij elke buitenlandse economische missie van de
minister-president. Die missies zijn symptomatisch. In het slechtste geval
lopen Vlaamse, Waalse en Brusselse economische vertegenwoordigers in het
buitenland elkaar voor de voeten. Gelukkig zijn dat doorgaans ambtenaren met
goede wil en dus pragmatici die willens nillens samenwerken. Vlaanderen of
Wallonië economisch verkopen in het buitenland werkt niet. Dus verkopen ze
samen België dat op sommige terreinen wel een keurmerk is.
We zijn een kleine economie, die alleen kan
scoren als ze sterk op innovatie is gericht. Maar dat is een van de zwakke
kanten van het door de Vlaamse Regering geroemde Vlaamse ondernemerschap. Ja,
we hebben IMEC dat toonaangevend is in de ontwikkeling van processoren. Maar
laat dat nu net een instelling zijn die door de overheid is opgezet en niet
door privékapitaal. Voor het overige zijn ook Vlaamse innovatieve start-ups de
speelbal van het internationale grootkapitaal. Moeten we echt juichen als een
Vlaamse ondernemer het helemaal maakt in Silicon Valley? Of is dat neoliberale
brain-drain, die alleen de aandeelhouders rijk maakt?
Het volstaat om de standpunten van Voka, de
belangenvereniging van het Vlaamse bedrijfsleven te lezen om te weten dat het
een door en door conservatieve club is, helemaal aangepast aan de Vlaamse
kerktorenmentaliteit. Niet in het minst wat haar standpunten over sociale
verhoudingen aangaat. Vakbonden zijn voor de doorsnee Vlaamse ondernemer des
duivels. Als je Voka mag geloven, is het niet de onmacht van het Vlaamse
bedrijfsleven dat zorgt voor een ongunstig economisch klimaat maar de
vakbeweging die in de weg loopt van de moedige ondernemer. Voka is een
belangrijke lobbymachine, die gul is met douceurtjes voor Vlaamse politici en
die een meer dan evenredige invloed heeft op de totstandkoming van het Vlaamse
beleid. Bart De Wever zei zelf dat Voka zijn echte werkgever is. Duidelijker
kan het niet zijn.
De ruggengraat van de Vlaamse economische
welvaart is zeer broos. Uiteindelijk zijn we een speelballetje, een wingewestje
van multinationals, die van de ene dag op de andere kunnen beslissen hun
investeringen terug te trekken. Voorbeelden genoeg, de voorbije jaren. De
arbeiders in de zo geroemde Vlaamse auto-industrie, met de meest performante
fabrieken van Renault, GM en Ford, hebben het mogen ondervinden.
Vlaanderen is ook bevoegd voor de zorg. Dat
het op dat terrein zeer ondermaats presteert, blijkt uit lange wachtlijsten in zowel
jongeren-als ouderenzorg. Privatiseringen en stijging van de kosten voor gebruikers
én subsidiërende overheid, vervolledigen het sombere plaatje.
Mobiliteit en infrastructuur: zelfde verhaal.
Vlaanderen staat stil. Door ideologische verblinding, blijft de Vlaamse
regering inzetten op individueel autoverkeer in de steden, tussen de steden en
op het platteland. Dezelfde blindheid leidt
tot onderfinanciering en verwaarlozing van het openbaar vervoer. Tegelijkertijd
kan iedereen met eigen ogen vaststellen dat essentiële infrastructuur met
moeite onderhouden wordt. Dat het grootste deel van het infrastructuurbudget de
komende jaren naar het ontwarren van de verkeersknoop rond Antwerpen zal gaan,
moet in de rest van Vlaanderen ook een bel doen rinkelen.
Dat Vlaanderen, dat al van in 1971 autonoom
over zijn cultuur beslist, er niet in slaagt om een bloeiend cultuurleven uit
te bouwen, is nog meer symptomatisch. Dat ligt niet aan het ontbreken van
talent of een tekort aan hardwerkende artiesten. Maar wel aan de schaamteloze onderwaardering
van kunst en cultuur door hetzelfde kerktorenbeleid. Rechts Vlaanderen en zijn
politieke vertegenwoordigers stimuleren het discours dat cultuurwerkers
stigmatiseert als elitaire subsidieslurpers. Het budget voor kunst en cultuur in de Vlaamse
begroting vormt echter slechts een piepkleine fractie van de uitgaven. Het
BV-wezen, dat wordt gepropageerd door de populaire pers, creëert de illusie dat
de gemiddelde Vlaamse artiest een weelderig leven leidt, ver van de dagelijkse
beslommeringen van de gewone werkmens. In realiteit moet de overgrote meerderheid
onder hen zien te overleven in het precaire kunstenaarsstatuut, een nepstatuut
dat hen dwingt als freelancers zonder zekerheid op een vast inkomen voortdurend
op zoek te gaan naar opdrachten. Ondergefinancierd en ondergewaardeerd, … het
beleid is een boze stiefmoeder voor de cultuursector.
Inefficiënte overheid, een broze economie, een
zorgsector in crisis, stilstand en verwaarlozing van kunst en cultuur, dat zijn
de echte redenen waarom het institutionele Vlaanderen niet voor een soort van
Vlaamse identiteit kan zorgen. We zijn burgers die door een Vlaamse overheid
worden bestuurd, maar we voelen ons daardoor geen Vlamingen. Neen, we voelen
ons nog altijd meer Belg. Liever deel
uitmaken van een groter geheel, dat meer zichtbaar is en waar er meer
perspectief op vooruitgang is.
4.
Kunstmatige Vlaamse identiteit
In een uitgebreid representatief onderzoek
naar de stand van de publieke opinie in België, gepubliceerd in januari 2017[2]
werd onder meer gepeild in welke mate de respondenten zich in de eerste plaats ‘Vlaming’
zouden noemen. De overgrote meerderheid van 69 percent identificeert zich eerst
en vooral met zijn stad of gemeente. Ver daarachter volgt België (18 percent).
Slechts 4 percent voelt zich eerst Vlaming. In Wallonië en Brussel is de
identificatie met België sterker (respectievelijk 37 en 30 percent). De
identificatie met Europa ligt in de drie landsdelen erg laag (3 percent in
Vlaanderen, 2 percent in Wallonië en 6 percent in Brussel).
Het is ironisch dat de Vlaams-nationalisten in
die omstandigheden een kunstmatig identiteitsbeeld willen opdringen van een
homogeen Vlaanderen dat nooit bestaan heeft en dat absoluut niet leeft bij de overgrote
meerderheid van de bevolking. Ze doen dat met de verbetenheid van een sekte. Maar
het is niet door op mediatieke evenementen zoals de Ronde van Vlaanderen te
gaan vendelzwaaien met de vlag die ook het symbool was van de Vlaamse
oorlogscollaboratie, dat ze die geforceerde identiteit zullen kunnen opleggen.
De agressiviteit waarmee een en ander gebeurt, wekt trouwens meer weerzin dan
sympathie op.
Het gezwaai met aangebrande vlaggen is een
stuk onwelriekende folklore. Het is problematischer dat die kunstmatige
identiteit op exclusiviteit wordt gebaseerd. Je wordt slechts lid van de club,
als je je volkomen conformeert aan de geconstrueerde identiteit met normen, die
meer ingegeven zijn door elitair en autocratisch denken, dan door democratie en
gelijkheid. Conformeer je je niet, dan blijf je een buitenstaander, een
tweederangsinwoner, die een aantal rechten niet mag uitoefenen. Dat geldt niet
alleen voor nieuwkomers, maar ook voor geboren en getogen Vlamingen, die zich
niet herkennen in die exclusieve identiteit. Omdat haar identiteitsvisie geen
meerderheid vindt, valt het trouwens op
hoe het discours van de NV-A zich verder radicaliseert in de richting van het
opdelen van de bevolking in goede en slechte Vlamingen.
Het is ook begrijpelijk dat er nauwelijks
identificatie met Europa is. De Europese integratie is nooit verder geraakt dan
een economisch verhaal van open markten en vrij verkeer van goederen en
werknemers. Tegelijkertijd zijn de Europese instellingen een toonbeeld van
democratisch deficit. De economische unie, is nooit een democratische politieke
unie geworden. De Europese moloch dendert over zijn burgers. Wat dat betekent hebben we in Griekenland
gezien. “Vlaming zijn om Europeeër te worden” klinkt in die omstandigheden
nogal hol.
Er is geen eenduidige identiteit, geen Vlaamse,
geen Belgische en geen Europese. Er zijn subidentiteiten, voor een groot deel
bepaald door de plaats waar we wonen. We zijn een beetje Vlaming, iets minder
Europeaan, iets meer Belg maar vooral Antwerpenaar, Gentenaar, Kempenaar,
Meetjeslander of whatever.
Maar ook binnen die realiteit kunnen we er
niet omheen dat we onderdeel zijn van een gemeenschap, met een
gemeenschappelijke taal, gemeenschappelijke waarden en een gemeenschappelijke
cultuur. Al kunnen we die
gemeenschappelijkheid niet altijd aanvoelen of omschrijven. De aloude
socialistische doctrine blijft in die omstandigheden een goede leidraad. Laat
ons werk maken van het democratisch opbouwen van onze gemeenschap, waar
iedereen zich thuis voelt. Onder andere door veel aandacht te besteden aan
dingen die ons binden zoals taal, cultuur en democratische waarden. Dat werkt
emanciperend en maakt het mogelijk om Europeeër en wereldburger te worden. Een
gefragmenteerde en angstige gemeenschap zal zich nooit staande kunnen houden in
een wereld die hoe dan ook globaliseert en meer en meer grenzeloos wordt. Dat
heeft dus niets met nationalisme te maken. Vlaming zijn om
Europeeër/wereldburger te worden, is een internationalistisch program.
Ten slotte, misschien kunnen we ook maar beter
van het concept ‘identiteit’ afstappen, als we een internationalistische en
emancipatorische visie willen ontwikkelen. Misschien is de term ‘soevereinisme’
bruikbaarder. Daarmee bedoelen we dat individuen én gemeenschappen greep
krijgen op het collectieve gebeuren, omdat ze niet afhankelijk zijn van een
hogere, onderdrukkende macht. Soevereinisme is een antwoord op vastgeroeste
machtsverhoudingen en een voorwaarde voor emancipatie van mens en gemeenschap,
dat niet noodzakelijk naar nationalisme leidt.
5.
Het gaat niet om identiteit maar
om emancipatie
Dat de rechterzijde op zoek gaat naar ideologische peetvaders om zijn conservatieve discours enige diepgang te geven, schept klaarheid in het rechtse wereldbeeld. Conservatieven komen dan uit bij een historische figuur als Edmund Burke en hedendaagse acolieten als Theodore Dalrymple. Voor wie die te moeilijk zijn, worden er af en toe hypes gecreëerd, zoals die rond Jordan Peterson. Die laatste is exemplarisch voor het huidige discours van rechts: als er verschillen in behandeling of status van mannen en vrouwen, of van armen en rijken zijn, dan ligt dat niet aan structurele onderdrukking maar aan andere, deels psychologische factoren. Met andere woorden, iemand die arm is, is daar zelf voor verantwoordelijk. Of als vrouwen niet gelijk behandeld worden, dan ligt dat aan de vrouwen die daar door hun gender voor voorbestemd zijn.
We horen van dat discours rechtstreekse en letterlijke echo’s in het beleid en de ideologie van rechts-conservatieve partijen. Omdat het ieders eigen verantwoordelijkheid is, is het niet nodig om iets te doen aan maatschappelijke ongelijkheid. Integendeel, het is gevaarlijk, omdat het de organisch gegroeide orde kapotmaakt. Maatschappelijke verandering eindigt op chaos. Die stelling licht in rechte lijn van anti-verlichtingsdenkers als Burke naar hedendaagse conservatieven.
De rechterzijde haalt dus haar mosterd bij een denkrichting die de toets van de geschiedenis niet heeft doorstaan. Een blik op die geschiedenis leert ons dat wereldwijd sinds de 18e eeuw de ene revolutie op de andere volgde. Hoe hard antirevolutionairen ook mochten roepen, de maatschappelijke ontwikkeling hier en elders in de wereld is steeds met revolutionaire schokken verder gegaan. De geschiedenis toont ook aan dat een revolutie geen aangename periode is in de geschiedenis van een land of continent. Bijna elke revolutie eet haar eigen kinderen op, voordat er stabiliteit in een nieuwe maatschappelijke orde is bereikt. Maar telkens betekende die nieuwe stabiliteit geen terugkeer naar de prerevolutionaire toestand, maar naar een nieuwe fase, die zowat overal eenzelfde kenmerk heeft: een stap verder in de emancipatie van de mens.
Ook al leidde de Franse revolutie van 1789 tot veel bloedvergieten, toch mislukte de restauratie die na de val van Napoleon de prerevolutionaire samenleving wilde herstellen. Na de val van het bureaucratisch communisme, werden in Rusland het tsarisme en de lijfeigenschap van voor de revolutie niet opnieuw ingevoerd, maar kwam er een soort van democratisch regime, inclusief algemene verkiezingen. Het einde van de Iraanse revolutie, is nog niet in zicht, maar het is weinig waarschijnlijk dat ooit het autoritaire regime van de Sjah zal hersteld worden.
Wil dat zeggen dat in die nieuwe stabiliteit na een revolutie een ideale staatsvorm is ontstaan? Absoluut niet. Zie maar naar de plutocratie die nu in Rusland aan de macht is. Maar er zijn wel stappen gezet naar een maatschappij die qua emancipatie van het volk een stap verder heeft gezet. Dat is onder andere de conclusie die wereldsysteemonderzoekers zoals Immanuel Wallerstein trekken als men de geschiedenis niet over een periode van vijftig jaar maar vanaf het ontstaan van het kapitalisme in de vijftiende eeuw bekijkt.
Het antirevolutionaire conservatieve denken van de rechterzijde berust dus op een illusie, die onmogelijk houdbaar is in het licht van de historische ontwikkelingen van de laatste 250 jaar.
Wallerstein kijkt met deze geschiedenis als leidraad ook naar de nabije toekomst. Hij stelt dat het kapitalisme als historisch wereldsysteem hoe dan ook binnen afzienbare tijd zal bezwijken onder zijn interne tegenstellingen en zal vervangen worden door een andere wereldorde, waarvan hij hoopt dat die meer egalitair en duurzamer voor de aarde zal zijn dan het kapitalistische wereldsysteem. Wallerstein is geen optimistich utopist die gelooft in het gloren van een communistische samenleving waarin iedereen gelijk is en bevrijd van gedwongen arbeid en armoede. De postkapitalistische maatschappij zal er komen na een chaotische en voor de hele wereldbevolking heel moeilijke overgangsperiode. In de zekerheid dat aan het kapitalisme zoals we het nu kennen, een einde komt, kunnen we maar beter voorbereid zijn op de uitdagingen die die overgangsmaatschappij aan de mensheid stelt. [3]
De strijd tussen links en rechts er een van degenen die willen proberen een ineenstortend systeem in stand te houden, wat met steeds meer geweld zal gepaard gaan en zij die ervoor willen zorgen dat de postkapitalistische maatschappij voor meer rechtvaardigheid of meer gelijkheid zorgt en tegelijk zorg draagt voor de aarde, die onder een kapitalisme in crisis op een ecologische ramp afstevent.
In dat licht is links de beweging die gestalte geeft aan het streven naar emancipatie van de mens. Rechts daarentegen, dat door zijn conservatieve wereldvisie alles bij het oude wil laten in de illusoire veronderstelling dat elke evolutie een te mijden evolutie ten kwade is, zal uiteindelijk de kant van de onderdrukking van het emancipatiestreven kiezen. De keuze tussen links en rechts is dus een keuze tussen emancipatie of onderdrukking. Wat tijdens de tweede wereldoorlog met het Vlaams-nationalisme is gebeurd, is daarvan een illustratie. Door te kiezen voor conservatisme, leidde het tot collaboratie met een moorddadig onderdrukkend bezettingsregime.
6. De finale vraag: is links dood?
Als emancipatiebeweging is links niet dood, want het sluit aan bij het diepste verlangen van ieder mens: een gelukkig leven leiden, in vrijheid en autonomie, zonder bezorgd te hoeven zijn niet in zijn basisbehoeften te kunnen voorzien.
Emancipatie heeft verschillende facetten. In de eerste plaats is er geen vrijheid als men honger heeft, geen dak boven zijn hoofd en geen inkomen. De strijd tegen armoede is een eerste gegeven. Ook in het zogenaamd welvarende Vlaanderen. Niet alleen bewijzen cijfers dat ook hier structurele armoede toeneemt, maar tegelijkertijd kan een volgende economische crisis, die zelfs door hardcore neoliberale economisten voor mogelijk wordt gehouden, ervoor zorgen dat grote delen van wat nu middenklasse is in armoede worden gestort.
Emancipatie is ook een kwestie van integratie van nieuwkomers in een samenleving. Integratie betekent niet assimilatie maar het verwerven van een plaats in de nieuwe gemeenschap waarin men terecht is gekomen. Emancipatie van nieuwkomers betekent recht op onderwijs, werk, huisvesting en sociale bescherming.
Het neoliberalisme in crisis maakt van de overheid een ‘neoliberale strafstaat’. Terwijl grote fraudeurs en belastingontduikers met rust worden gelaten, worden werkenden en werklozen, zieken en gehandicapten aan steeds meer regels en controle onderworpen. Overtreden van regels, wordt gesanctioneerd met het afnemen van uitkeringen en andere bestaansmiddelen. Het hysterische veiligheidsdiscours van rechts zorgt voor gewapend bestuur met militairen in de straten en camera’s in de publieke ruimte die de burger nauwlettend in de gaten houdt. Ieders privacy ligt door het misbruik van sociale media te grabbel van commercie én overheid. Ooit zal zich dat tegen de gehele bevolking keren. Zoals de Stasi in Oost-Duitsland iedereen probeerde te controleren ter bestendiging van de heerschappij van een bureaucratische dictatuur. Ook van die strafstaat en bewakingsdictatuur zullen we ons moeten bevrijden.
En we zullen ons ten slotte moeten emanciperen van het consumentisme dat ons wordt opgelegd door een ideologie die drijft op vercommercialiseerde cultuur. Niet alleen maakt dat consumentisme ongelukkig, omdat het steeds nieuwe behoeften creëert die niet essentieel zijn voor een goed leven, maar ook omdat het de mens vervreemdt van zijn mens zijn. De mens is niet wat hij eet of consumeert maar hoe hij met andere mensen een gemeenschap vormt. De mens emanciperen van het consumentisme is vooral een kwestie van een andere economie die niet gericht is op de winst van enkelen maar op een beter leven voor iedereen. Emancipatie van het consumentisme is de mens bevrijden van het neoliberale kapitalisme.
De strijd om emancipatie is dus erg omvattend en speelt zich op alle terreinen van het maatschappelijke leven en overal ter wereld af. Dat betekent dat zeer veel mensen actief bij dat emancipatiestreven betrokken zijn en dat die in zeer diverse bewegingen georganiseerd zijn.
Die diversiteit geeft ogenschijnlijk een beeld van verdeeldheid. Maar meer dan verdeeldheid, geeft de diversiteit binnen de emancipatiebewegingen aanleiding tot debat, discussie en tegenspraak. De weg naar emancipatie is immers lang, er moet op veel terreinen tegelijk gestreden worden en het gaat tenslotte om mensen met hun eigenheid, achtergronden en bekommernissen.
Het is logisch dat rechts daartegenover de indruk geeft één hecht blok te vormen. Ze hebben het gemakkelijker: alles bij het oude laten is éénduidig. Hun ideologie, gebaseerd op enkele gedateerde denkers die de geschiedenis gemist hebben, is armzalig en meer geloof dan wetenschap. En het laat zich in een eenvoudige catechismus samenvatten. Daarom ook dat ze zo hard kunnen schreeuwen op een forum als Twitter. Het volstaat voor hen de clichés uit de rechtse catechismus te citeren. Dat past precies binnen dat format. Dat ook intelligente mensen als Geert Noels of Jan Denys, die wel degelijk de disfuncties van het systeem zien, niet verder geraken dan die clichés, bevestigt dat ideologische verstarring niet naar goede probleemoplossende inzichten leidt.
Doordat links zich heeft moeten heruitvinden, heeft het wel alle troeven in handen om ideologische blindheid te overstijgen. De linkerzijde is een levend laboratorium van ideeën en visies die voortdurend met elkaar in discussie treden. Een debat dat ter rechterzijde quasi volledig afwezig is. Uiteindelijk is dat de grote sterkte van links en bewijst het daardoor levenskrachtig te zijn. De diversiteit, weerspiegeld in diverse politieke stromingen, is niet noodzakelijk een zwakte, zolang die stromingen een gezamenlijke bedding vinden in een gezamenlijke emancipatorische strijd. Historische voorbeelden tonen aan dat, wanneer ze hun pijlen op elkaar beginnen te richten, de rechterzijde een vrije baan voor een machtsgreep krijgt. Denken we maar aan de verdeeldheid tussen sociaaldemocraten en communisten aan het einde van de Weimarrepubliek, die de machtsgreep van Hitler mogelijk maakte.
Binnen de diversiteit van links is men zich doorgaans bewust van dit probleem. Het komt erop aan de voorwaarden te creëren die samenwerking mogelijk maken. Een diverse linkerzijde, die een gemeenschappelijk platform vindt, heeft de potentie om met zijn emancipatorische boodschap een politieke meerderheid te veroveren.
Zonder de waarde van andere linkse politieke bewegingen in vraag te stellen is een netwerk als ‘Wij zijn Socialisten’ en velen met ons van oordeel dat de sociaaldemocratie op dit ogenblik een historische rol te spelen heeft in het geven van een politieke uitdrukking aan de diversiteit van links. Meer en meer sociaaldemocratische partijen, waaronder de sp.a, maken van interne diversiteit en debat een speerpunt van hun verdere organisatorische ontwikkeling. De sociaaldemocratie evolueert op die manier naar een ‘catch-all’ beweging, die de politieke emanatie wil zijn van een breed scala van emancipatorische bewegingen, gaande van de vakbeweging, over basisbewegingen tot culturele activisten.
7. Twitter en democratie
Het polemische stuk van Joël De Ceulaer is voor een groot deel gebaseerd op wat er op het sociaal medium Twitter gebeurt. Ik heb hierboven al gezegd dat dit medium bij uitstek geschikt is voor het verspreiden van clichés met een eenvoudige interne logica, die geen tegenspraak dulden. Dat kan het verkeerde beeld geven dat rechts dominant is in het debat. Bovendien spelen bij Twitter ook trucage en valsspelen een rol, door het inzetten van georganiseerde trollenlegers, het kopen van volgers en het gebruik van fake accounts.
De rechtstreekse communicatie van vooral rechtse politici via tweets is bovendien een verontrustende evolutie voor de democratie. Terwijl het politieke debat nog bezig is, wil men de publieke opinie manipuleren, om zijn gelijk te halen. Zoals Trump nog tijdens de NAVO-top twittert dat hij niet akkoord gaat met de slotverklaring of als regeringsleden hun werkelijke beleid verbloemen, door dingen aan te kondigen die achteraf niet blijken waargemaakt. Net zoals het verontrustend is dat de reguliere media steeds meer Twitter als bron gebruiken en afstappen van het principe van de dubbelcheck.
Maar Twitter is slechts een beperkt deel van de publieke ruimte, waaraan al bij al slechts een klein deel van de bevolking participeert. De dominantie van rechts in het twitteruniversum is dus maar schijn.
De sociale media hielden de belofte in dat ze de democratie door veel meer interactie zouden heruitvinden. Dat het per slot van rekening om commerciële vehikels gaat, maakt die claim al minder geloofwaardig. Dat ze bovendien gemakkelijk te manipuleren zijn voor het verspreiden van fake news, toont eerder aan dat ze de democratie meer bedreigen dan bevorderen.
De democratie moet zich wel vernieuwen en heruitvinden. Dat is bij uitstek een emanciperende kwestie en dus een opdracht voor links.
Directe democratie en burgerparticipatie zijn hoopgevende evoluties. Maar burgers rechtstreeks betrekken bij een beleid dat verder moet kijken dan de eigen achtertuin en dat dus rekening houdt met het algemene belang, is niet vanzelfsprekend. Basisdemocratie en burgerparticipatie maken het wel mogelijk dat de afstand tussen burger en beleid korter wordt. Daarom zijn ze meer een meer een noodzakelijke aanvulling van de vertegenwoordigende democratie.
Ook op het vlak van basisdemocratie waren socialisten soms voorlopers. Bob Cools erkende in de jaren zeventig als Antwerps schepen van ruimtelijke ordening en stedenbouw (de eerste schepen met dat bevoegdheidspakket in België) het belang om ingrijpende plannen eerst af te toetsen met de bevolking tijdens informatievergaderingen. Dat was toentertijd een innovatie in het bestuur. Cools heeft die aanpak blijven volhouden toen hij de eerste burgemeester van de fusiestad Antwerpen werd. Tot op het moment dat die informatievergaderingen alleen nog maar gingen over de instroom van migranten in de stad en elk serieus gesprek over een ander onderwerp met de aanwezigen onmogelijk werd gemaakt. Dat maakte duidelijk waar de grenzen lagen van deze eerste vormen van inspraak.
Ondertussen is er veel gebeurd en burgerbewegingen worden volwassen partners in de politieke besluitvorming. Maar de instrumenten van de representatieve democratie blijven enigszins achter. Parlementen, waarvan we er in dit landje zes hebben, zijn veel minder dan vroeger volksvertegenwoordigingen. Dat ligt onder andere aan de evolutie van de politieke partijen van ledenorganisaties naar gesubsidieerde kiesverenigingen. Zeker in de sociaaldemocratie moesten volksvertegenwoordigers destijds tijdens hun mandaat rekenschap afleggen aan de leden van hun partij-afdeling. Die democratische partijfunctie is verloren gegaan en vervangen door een allesbehalve democratisch functionerende particratie.
Een echte volksvertegenwoordiging is de democratische intermediair tussen de kiezer en het beleid. Die rol spelen de verkozenen des volks nog nauwelijks. Het parlement staat zeer ver van zijn burgers. Het rechtstreeks uitzenden van parlementaire debatten verhelpt daar niets aan. Er is trouwens geen kat die ernaar kijkt.
Het verschuiven van bevoegdheden naar een lager niveau dichter bij de burger, de zogenaamde subsidiariteit, werd verkocht als een evolutie in de richting naar meer democratie. De realiteit is anders. De federalisering heeft niet voor meer democratie gezorgd maar voor meer particratie, waar de uitvoerende macht primeert boven de volksvertegenwoordiging.
De socialistische beweging is historisch de beweging voor radicale democratie. Radicale democratie gaat niet alleen over het verzekeren van de politieke macht van de grote meerderheid van het volk , maar ook over herverdeling van de rijkdom en dus economische democratie. In die zin is radicale democratie een onderdeel van de antikapitalistische strijd. Die radicale visie op hoe democratie moet werken, moet door de socialisten opnieuw worden opgenomen. Mondigheid en organisatie van de burger zijn daarbij noodzakelijke voorwaarden. ‘Geef de politiek terug aan het volk’ is het ordewoord.
De socialistische partij moet daarvan zelf een belichaming zijn door een levendige democratische organisatie te worden, waarbinnen het debat van de linkse verscheidenheid centraal staat. De resultaten van dat debat zijn het eten en drinken voor de socialistische volksvertegenwoordigers en hun politieke actie.
Door de harde kern van een radicale en levendige democratie te worden, zal links bewijzen dat het niet dood is, hoe hard de rechtse trollen op twitter ook mogen roepen.
Nee links is niet dood, het vindt zich als emancipatorische beweging steeds opnieuw uit.
[1] Eco-socialisme als nieuw groot verhaal (Sampol mei 2015), Wat Sanders
en Corbyn konden, kan in Vlaanderen ook (Sampol september 2017), Boekbespreking
“Out of the wreckage- George Monbiot” (Sampol maart 2018).
[2] Noir, Jaune, Blues 2017. Quel monde
voulons-nous bâtir? 10 clés pour comprendre l’état de l’opinion publique belge.
Zie : http://www.cecinestpasunecrise.org/content/uploads/2018/03/Resultats-complets-grande-enquete-L.pdf.
Dit onderzoek werd door Stephen Bouquin toegelicht in 4 bijdragen op de website
van Apache. https://www.apache.be/dossier/de-stand-van-het-land/
[3] I. Wallerstein, Globalization or the Age
of Transition? A Long-Term View of the Trajectory of the World System, in
International Sociology, juni 2000, vol. 15 (2), p. 251=267
Geen opmerkingen:
Een reactie posten